چرا توجه ویژه به تنش های آبی در ایران ضرورت دارد؟

به گزارش راهبرد معاصر، در روزهای اخیر، بار دیگر بحران کم آبی و تنش های ناشی از آن، به موضوعی مهم در کشورمان تبدیل شده است. به طور خاص، در خوزستان در اعتراض به بحران آب، شاهد اعتراضات مردمی بوده‌ایم. امری که توجهات زیادی را به خود جلب کرده است. با این همه، باید توجه داشت که بحران و تنش های آبیِ جاری در کشورمان، در یک فرایند زمانی مشخص، و پله به پله به مرحله فعلی رسیده و عدم توجه و بررسی دقیق این مساله، جدای از حفظ چالش های جاری می تواند موجب ایجاد بحران های قابل توجهی نیز در آینده شود.  

باید پذیرفت که بحران آب در ایران، وارد مرحله ای جدی شده است. "رضا اردکانیان" وزیر نیروی ایران مدتی قبل اعلام کرد که تابستان جاری در کشورمان، خشک ترین تابستان در 50 سال اخیر خواهد بود. وی به طور خاص نسبت به ثابت بودنِ توانمندی های وزارت نیرو در تامین نیازهای آبی کشور و در نقطه مقابل، صعودی بودنِ قابل توجه تقاضای آبی ابراز نگرانی کرد و این مساله را چالشی اساسی برای کشور ارزیابی کرد.

در ادامه این موضع گیری وزیر نیرو، "عیسی کلانتری" رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشورمان نیز در موضع گیری، نزاع بر سر منابع آبی در ایران را موضوعی جدی دانست و تاکید کرد که این مساله با سرعت از یک استان به استان دیگر در کشورمان سرایت می کند. این موضع گیری کلانتری تا حد زیادی افکار عمومی را شوکه کرد. کلانتری به طور خاص به این مساله اشاره داشته که ایران سال هاست که بیش از 100 درصد از منابع آبیِ تجدید پذیر خود را مورد استفاده قرار می دهد. امری که عملا بحران آبی و متعاقبا، تنش های آبی در این کشور را بیش از پیش تشدید خواهد کرد. با این همه، بسیاری از ناظران و کارشناسان بر این باورند که بحران آب در ایران، بحرانی چندلایه و پیچیده است.

در این راستا، برخی به طور خاص بر این باورند که بحران جاریِ کم آبی در ایران، تا حدی به مساله سیاست‌خارجی این کشور مرتبط است. از این منظر، تحلیلگران بر این باورند که وضع تحریم های گسترده از سوی آمریکا در سال‌های اخیر علیه کشورمان موجب شده تا ایران از دسترسی به منابع مالی و همچنین فناوری های کافی در امر مدیریت منابع آبی و همچنین اجرای پروژه های مرتبط با آب، عقب بماند و همین مساله بحرانی آبی در ایران را تشدید کرده است.

برخی منتقدانِ سیاست های آبی کشورمان بر این باورند که سیاستگذاری آبی در ایران به این نحو بوده که به جای مدیریتِ مصرف، همواره در سال های اخیر به دنبال یافتن منابع آبی جدید برای پاسخگویی به نیازهای رو به رشد بوده است. موضوعی که در نوع خود یک رویکرد ناقص در تحلیل چالش های آبی ایران است.

در شرایط کنونی، ظرفیت منابع آب سدهای ایران به نسبت سال قبل، 10 میلیارد متر مکعب کاهش یافته و اکنون در رقم 29.5 میلیارد متر مکعب ایستاده است. استفاده بی رویه از منابع آبی سدهای ایران موجب شده که در دهه های گذشته، حدودا 130 میلیارد متر مکعب از ذخایر آبی ایران از بین برود و در عین حال، در شرایط فعلی، تراز آب سفره های آب زیرزمینی در ایران نیز منفی است.

بحران آبی در ایران، تا حد زیادی بخش کشاورزی این کشور را نیز تحت تاثیر قرار داده و حتی بخش کشاروزی در نوع خود، نقش قابل توجهی در تشدید بحران و تنش آبی ایفا می کند. بخش کشاورزی ایران حدودا 92 درصد از منابع آب تجدید پذیر این کشور را مصرف می کند که این میزان بسیاری بالاتر از میانگین جهانی 70 درصد است. روند کم آبی جاری در ایران، موجب خواهد شد تا بسیاری از کشاورزان، وارد نوعی رقابت و منازعه در بحث منابع آبی محدودِ این کشور شوند و حتی به حفرِ چاه های غیرقانونی روی آورند. امری که عملا چالش و بحران آب در ایران را وخیم تر خواهد کرد.

پیش بینی می شود که کشاورزان در ایران سالانه 4.7 میلیارد متر مکعب آب را به صورت غیرقانونی با حفر چاه و همچنین استفاده از پمپ های غیرقانونی، برداشت می کنند. امری که با دستورکار دولت ایران جهت کاهش برداشت آب از سفره های آب زیرزمینی تا رقم 11 میلیارد مترمکعب (به صورت سالانه) در تضاد است و برای آن چالش هایی اساسی را ایجاد می کند.

جدای از این ها، مساله تغییرات آب و هواییِ بی سابقه در جهان نیز تا حد زیادی بحران آبی و متعاقبا تنش های آبی در این ایران را تشدید کرده است. به طور خاص اخیرا، بسیاری از ناظران و تحلیلگران اروپایی، ریشه اصلی سیلاب های مرگبار اخیر در اروپا را مساله گرم شدن کره زمین و تغییرات اقلیمی عنوان کردند. آن ها به طور خاص به این مساله اشاره داشته اند که هوای گرم تر، توان جذب رطوبت بیشتری را دارد و این مساله در نوع خود می تواند به ریزش های جوی سنگین تری ختم شود که می توانند از قدرت تخریب کنندگی بالایی برخوردار باشند. در این راستا، خشکسالی های اخیر کشورمان و حتی سیلاب های اخیر در استان هایی نظیر کرمان و سیستان بلوچستان نیز که در زمره استان های گرم و خشک ایران هستند هم تا حدی می تواند ریشه در مساله تغییرات اقلیمی و تاثیرات مخربِ دو سویه آن(در قالب خشکسالی و یا وقوع سیلاب های ویرانگر) داشته باشد.

در یک چشم انداز کلی، اهمیت بحران ها و تنش های آبی در ایران به حدی است که برخی ناظران و تحلیلگران نظیر "علی ناظمی" استاد دانشگاه کنکوردیای کانادا و همچنین "سامان رضوی" استاد دانشگاه ساسکاجوان کانادا، بر این باورند که بحران اصلی ایران در سال های آتی، مساله کم آبی است. امری که به قول "قاسم تقی زاده‌خامسی" معاون وزیر نیروی ایران، موجب شده که حدودا 10 میلیون ایرانی به منابع آبی پایدار دسترسی نداشته باشند. موضوعی که در صورت عدم مواجهه موثر با آن، می تواند بر شدت تنش ها و درگیری های آبی در داخل کشورمان بیفزاید و به چالشی اساسی برای ایران تبدیل شود و ابعاد گسترده تری را نیز به خود بگیرد(به ویژه از منظر سیاسی و امنیتی).